Në Shqipëri është hapur sërish debati rreth bashkëpunëtorëve të ish Sigurimit të Shtetit dhe hapjes së dosjeve të tyre, debat i cili mori shkas nga diskutimet në parlament këto ditë rreth një rezolute për dënimin e krimeve të regjimit komunist. Për të diskutuar për këtë çështje, Zëri i Amerikës intervistoi në programin “Ditari”, shkrimtarin e shquar Ismail Kadare.
Zëri i Amerikës: Zoti Kadare, para se të kalojmë tek çështja e dosjeve, Parlamenti shqiptar diskutoi para dy ditësh për një projekt rezolutë për dënimin e krimeve të komunizmit. Këshilli i Evropës e ka miratuar që në janar një rezolutë të tillë duke u bërë thirrje vendeve të Lindjes të miratonin rezoluta të ngjashme. Në Shqipëri, ku ka ekzistuar një prej regjimeve më të egra komunsite, edhe 9 muaj pas rezolutës evropiane, seanca e parlamentit, qe pritej te ishte nje nderim për viktimat e komunzimit, u kthye ne fakt në një kembim replikash te ashpera mes politikanëve. Duke marre shkas nga ky debat, cili do te ishte komenti juaj?
Ismail Kadare: Në të vërtetë, Këshilli i Evropës, duke i kërkuar ish-vendeve Lindore rishqyrtimin, ose dënimin e krimeve të komunizimit, bashkë me këtë kërkesë, ishte edhe si vërejtje se disa nga këto vende janë të vonuara në këtë denim dhe mes këtyre vendeve, Shqipëria aq më tepër është e vonuar dhe më e vonuara nga të gjitha. Prandja do të ishte mirë, që kjo gjë të kryhej në mënyrë sa më serioze, sa më dinjitoze, madje do të thoja, në mënyrë “hijerëndë”, dhe jo në mënyrën siç filloi në Parlamentin shqiptar.
Zëri i Amerikës: Të kthehemi tek çështja e dosjeve. Ju keni kërkuar kohë më parë që ato të hapen dhe në Shqipëri duket se në parim politikanët janë dakort. Hapja e dosjeve në vende të ndryshme është trajtuar në forma të ndryshme. A nuk eshte e vonuar Shqipëria në këtë proces pas një dekade e gjysme përmbysjeje të komunizmit dhe sipas jush çfarë forme duhet të ketë kjo hapje, në nivelin e pajtimit të shoqërisë, pra në nivelin moral, apo edhe në atë juridik?
Ismail Kadare: Unë mendoj se në radhë të parë, duhet të jetë në nivelin moral. Kjo është një histori, natyrisht, jo e gëzueshme, është madje shumë e hidhur, si histori. Por ajo është e domosdoshme, ashtu sikurse ndodhemi para një operacioni kirurgjikal, që duhet bërë patjetër, nga e keqja… sepse pa e bërë atë, trupi i shoqërisë është i sëmurë. Në këtë rast, unë mendoj se kjo është në dy nivele, një nivel i njerëzve të thjeshtë, i ish-informatorëve të Sigurimit, që nuk kanë asnjë rol dhe asnjë peshë në shoqëri; dhe unë mendoj qe këta njerëz të thjeshtë nuk ka përse të përzihen në këtë punë, nuk ka përse të ngacmohen. Kjo është një armatë shumë e madhe, një armatë do të thoja e pikëllueshme; ata le ta vuajnë në heshtje, brenda ndërgjegjes së tyre atë që kanë bërë, shoqëria nuk ka ndonjë interes të trazojë punën e tyre. Por ndërkaq, absolutisht, nuk duhet patur asnjë mëdyshje që procesi të vazhdojë me politikanët dhe me të gjithë njerëzit që kanë lidhje me publikun, pra personazhet publike. Kjo është e domosdoshme për dy arsye: këta njerëz, qofshin të parët, qofshin të dytët, janë dyfish fajtorë, sepse e kënë bërë këtë gjë; e dyta, sepse nuk janë tërhequr me kohë nga jeta politike, ose shoqërore, të tërhiqeshin, në jetën e tyre private, por me një farë grykësie të çuditshme, kanë vazhduar të kërkojnë karrierë dhe të ngjiten lart e më lart. Prandaj, për këta njerëz, nuk ka pse të ketë shpirtbutësi, gjë që do ta përsërisja për nivelin e parë, me të cilën ne duhet të jemi njerëzorë; sepse këta mijëra njerëz janë rekrutuar në kushte mizore, dmth-në janë gjetur na situata të vështira; disa prej tyre, natyrisht e kanë me zell këtë punë, por disa të tjerë e kanë bërë të detyruar.
Zëri i Amerikës: Pra, ju mendoni se duhet të ketë një lloj klasifikimi, mes njerëzve të ndryshëm?
Ismail Kadare: Absolutisht po.
Zëri i Amerikës: Zoti Kadare, ne Shqiperi jane ndryshuar disa qeveri por nuk eshte kerkuar ndonje falje publike per krimet e komunizmit A mendoni se shoqëria shqiptare i ka nderuar dhe u ka dhënë vendin e merituar viktimave të komunizmit?
Ismail Kadare: Mendoj se jo. Dhe ka qenë një proces dyfish i keq, nga një anë nuk është bërë kjo që thoni ju, nga ana tjetër, është bërë në mënyrë të habitshme; vitet e fundit në shtypin shqiptar ka filluar të jepet një kundër-tablo tepër rozë dhe tepër mashtruese e epokës komunsite, me ca si disa kujtime të pafundme dhe kjo nomenklaturë komuniste paraqitet me ngjyra disi humane. Si të thuash bëhet një përpjekje për rehabilitimin e saj, për të mos përsëritur rastet monstruoze, si për shembull, të asaj që dëgjuam para disa ditësh kur kryetari i një partie në Shqipëri, kërkoi nderim për Enver Hoxhën.
Zëri i Amerikës: Në debatin e fundit në parlament për projekt rezolutën u ngrit edhe çështja e rivlerësimit të datave apo ngjarjeve historike që lidhen me periudhën historike. Sipas jush, cila do të ishte rruga më e mirë për të bërë vlerësimin e tyre?
Ismail Kadare: Mendoj, se paralelisht me këtë. Kjo është një nevojë e ngutshme, dënimi i krimeve komuniste, ecën paralelisht me një dhunë që i është bërë peizazhit shqiptar, duke e dënuar atë me lloj-lloj datash pseudo, kinse heroike, festa që nuk janë festa, por që përkundrazi, janë zi, dhe me një fallsifikim të ngjarjeve kryesore. Nuk është saqruar mirë se çfare kanë bërë këto forca politike; si ka filluar qëndresa me fashizmin, e cila nuk është fare ashtu siç jepet nga historiografia komuniste, por është ndryshe. Dhe prandaj, të gjitha këto, duhen riparë, natyrisht. Do të shtoja këtu, përsëri, se në dënimin e ish-informatorëve të sigurimit, në të gjithë këtë proces shumë të vështirë, nuk duher harruar asnjëherë, mendoj që fajtorët kryesorë, arkitektët kryesor, të krimit në Shqipëri, sepse në fund të fundit, nuk është vetëm kjo armatë, e cila është një vegël e nomenklatures, kurse ka qenë nomenklatura e lartë komuniste, ka qenë kupola komuniste, ajo që e ka drejtuar këtë krim dhe në asnjë rast, nuk duhet që ata të fërkojnë duart dhe të thonë që ja, dhe këtë herë, jua zbrazëm të keqen të tjerëve. Prandaj, mendoj unë, bashkarisht, duhet bërë, dënimi i krimeve të komunizimit, rishikimi i shume ngjarjeve kyçe historike; kjo duhet bërë me shumë siguri, me seriozitet dhe pa kurrfarë nervozizmi dhe ndjenje revanshi.